renos-apostolidis

Νὰ κάνῃς πάντα ὅ,τι θέλεις!.. Πάντα ὑπάρχει δρόμος· μήν ἀκοῦς τὶς πόρνες τὶς σειρῆνες! Πάντα!.. Τότε θὰ δῇς: ὅλες οἱ "αἰτίες"  συρρέουν νὰ δομήσουν ἐκ τῶν ὑστέρων τήν "τρελλή" σου "αὐθαιρεσία"!.. Οἱ ὑποκρίτριες!.. Νὰ τὴν κουκουλλώσουν τὴ θεία "αὐθαιρεσία"! Νὰ μή φλογίσῃ τὰ μέτωπα κι ἄλλων ἡ φλόγα της, ἡ πύρα της κι ἀπὸ τὰ πέρατα τοῦ κόσμου ὅταν ἀνάβῃ!..

 

Ρένος Ἀποστολίδης [Ἀπὸ τὸ διήγημα "Μάνα φωτιά", (Α23 σελ.321).]

< Σελίδα 8 - Σελίδα 1 >

2000  ...Μπροστά του ἡ γραφομηχανή, ἤ κάποιο πρωτόγραφό του ποὺ διάβαζε καὶ διώρθωνε ταυτόχρονα, διακόπτοντας καὶ μή διακόπτοντας τὴν ἀνάγνωση. Ποὺ δέν ἦταν ἀνάγνωση, ἦταν ἀπαγγελία, παράσταση, ἐξαγγελία, θούριος, ξεσηκωμός, τραγούδι, φωτιὰ ποὺ σὲ συνέπαιρνε στροβιλίζοντάς σε στὸν Κόσμο Ῥά...

Ἀτσάλινος καὶ μαζὶ τρυφερός, τρυφερώτατος, τόσο ποὺ ὁ γάτος του, ὁ Κεραυνός, σουλατσάριζε ἄνετα πλάι του, πάνω του, πάνω στὸ γραφεῖο του, στὰ γραφτά του, στὶς πέννες, ὥς καὶ μέσα στὰ συρτάρια μὲ τὰ μολύβια! Θύμωνε σὰν παιδί, μὲ τοὺς πάντες καὶ τὰ πάντα. Ἀκόμα καὶ μὲ τοὺς πιό δικούς του. Ἀλλ' ἐγκάρδιαθυμωμένος, ἀνίκανος νά "κρατήσῃ" ὅποιο θυμό του ἐναντίον ὅποιου, καὶ τοῦ ἔχθιστού του, ἄν τὸν ἔβλεπε σὲ κατάσταση ἀδυναμίας. 

ra-smtsakalos Ἀδυνατῶντας νὰ "ὑποταχτῇ" στὸ μυθιστόρημα, λόγῳ τοῦ ἁψίκορου χαρακτήρα του (παρὰ ποὺ τὸ ἐπιποθοῦσε καὶ τὸ ζήλευε...), κατάφερε ὡστόσο νὰ συνθέσῃ μ' ἀπαράμιλλη μαστοριὰ τὴν αὐτοβιογραφικὴ Οὐλάν Μπατόρ, ἕναν ἐντελῶς ἰδιότυπο ἐγωτικὸ ἀπολογισμὸ τῆς ζωῆς του... Ἀξίζει δὲ τὸν κόπο νὰ σημειωθῇ κ' ἡ ἐντυπωσιακὰ ἁπλῆ --γιὰ τὰ μέτρα τοῦ Ῥένου!-- γραφὴ στὸ συγκεκριμένο κείμενο. Μετὰ τὴν Πυραμίδα 67, εἶναι τὸ δεύτερο βασικὸ βιβλίο του, γιατὶ συνδυάζει τὴ λογοτεχνική του γραφὴ μὲ τὴν κριτική... 

 

Ἀξίζει πάντως νὰ σημειωθῇ πὼς ἡ Οὐλάν Μπατόρ, ὅπως καὶ ἄλλες συλλογὲς διηγημάτων τοῦ Ῥένου γράφτηκαν στὰ διαλείμματα τοῦ τελευταίου μεγάλου του ἔργου, δηλαδὴ τῆς μετάφρασης καὶ τοῦ οὐσιαστικοῦ σχολιασμοῦ τῆς Ἱστορίας τοῦ Ἑλληνισμοῦ τοῦ Droysen, ὅπου ἀφιέρωσε πάνω ἀπὸ 15 χρόνια, διαμορφώνοντας ἕνα νέο ἱστορικὸ λόγο - μιὰ Δημοτικὴ ἀδογμάτιστη, ἀπαλλαγμένη ἀπὸ ἰδεοληψίες κι ἀγκυλώσεις, ἐμπλουτισμένη ὄχι μόνο ἀπ' τὸ ἀστείρευτο λεξιλόγιο τῆς ὅλης Ἑλληνικῆς, παρὰ καὶ μὲ μακροπερίοδες προτάσεις ὅπου τὸ ἀπαιτοῦσε ἡ δυναμικὴ τοῦ ὑποτεταγμένου Λόγου καὶ ἡ νοηματικὴ πυκνότητα, μὲ ἄφθονη χρήση μετοχῶν, πλαστική, ἀπολύτως ἰσάξια τοῦ γερμανικοῦ πρωτοτύπου. Στὰ ἴδια χρόνια, συνέχιζε νὰ ἐνημερώνῃ τὴν Ἀνθολογία.

< Σελίδα 8 - Σελίδα 1 >

< Σελίδα 7 - Σελίδα 9 >

pyramidesὉ λόγος του εἶναι κατεξοχὴν βιωματικός, γενικὰ μακροπερίοδος, κ' ἐκ τῶν πραγμάτων δύσκολος. Ἤδη τὰ πρῶτα του πεζὰ μετὰ τὴν Πυραμίδα 67, τοῦ κύκλου τοῦ MaxTod, ἀρχίζουν ν' ἀποτελοῦν μέρος ἑνὸς εὐρύτατου "διαλόγου" μὲ τοὺς μύστες τοῦ Ῥένου: τὸν Ἡράκλειτο, τὸν Ἐμπεδοκλῆ, τὸν Πλάτωνα, τὸν Κάντ, τὸ Νίτσε, τοὺς ἑνιστές, τοὺς νομιναλιστές, τὸν Ἕγελο μὲ τὴν Ἰδέακαὶ τὴν Ἱστορίατου, πού "περπατᾶνε στὸν κόσμο" μόνες τους... Ὡστόσο εἶναι ἄμεσος καὶ προεχόντως προφορικός, φωνητικός θὰ λέγαμε, μὲ ἰδιαιτέρως προσεγμένη ἐπεξηγηματικὴ στίξη καὶ τονισμό, ποὺ ἀπ' τὴν ἄλλη φωτίζει μὲ πρωτοφανῆ εὐκρίνεια καὶ τὴν παραμικρὴ λεπτομέρεια ὁποιουδήποτε νοήματος, φράσης, λέξης, ὑποψίας. Φυσικά κ' εἶναι πυκνός, πυκνότατος... Ὅλα τὰ κείμενά του εἶναι ἀπολύτως σαφῆ, μήν ἀφήνοντας κανένα περιθώριο παρεξήγησης, ἀμφισβήτησης, ἤ ἀλλοίωσης τοῦ ἀκριβοῦς νοήματός τους.

Ἄλλο χαρακτηριστικὸ πὼς τὰ βιβλία του, ἀπ' τὰ διηγήματά του ὥς τὴν Ἀνθολογία καὶ τὸν Droysen, εἶναι ἰδιαίτερα πυκνοτυπωμένα, χωρίς διάστιχα, μ' ἐλάχιστα περιθώρια. Δὲν τοῦ ἄρεσαν, καθὼς ἔλεγε, τὰ κενά, οἱ σιωπές, οἱ διαστάσεις... Ἔγραφε ἀπ' τὴ μιά ὥς τὴν ἄλλη ἄκρη τῆς ἀράδας, γεμίζοντάς την ἐξαντλητικά, χωρὶς νὰ τῆς ἀφήνῃ περιθώριο ἀνάσας! Ὄργανο γραφῆς του, ἀπ' τὶς ἀρχὲς τῆς δεκαετίας τοῦ '60 εἶχε ἡ περίφημη βαριά σιδερένια γραφομηχανή του Underwood5, στὴν ὁποία εἶχε κάνει σωρεία μετατροπῶν, ἀφαιρῶντας ἄχρηστα σύμβολα καὶ προσθέτοντας εἰδικὰ πλῆκτρα μὲ βαρεῖες κι ὅλους τοὺς πιὸ ἀπίθανους τονικοὺς συνδυασμούς. Ὅπως εἶναι γνωστό, ἤδη ἀπ' τὴν ἐποχὴ τῆς Ἀνθολογίας, τὸ 1970, εἶχε εἰσαγάγει ἕνα δικό του τονικὸ σύστημα γιὰ νὰ ὑπηρετῇ ἀκριβέστερα τὴ χροιὰ τοῦ λόγου καὶ τὴν ἀνάγνωση δύσκολων κειμένων - πρωτίστως δὲ τῶν δικῶν του. Εἰδικώτερα, ἐνῶ χρησιμοποιοῦσε καὶ τοὺς τρεῖς τόνους (περισπωμένη, ὀξεῖα, βαρεῖα), δὲν ἀκολουθοῦσε πάντα τὸν τυπικὸ γραμματικὸ κανόνα (ἡ βαρεῖα μπαίνει πάντα στὴ λήγουσα, ἐκτὸς ἂν ἕπεται σημεῖο στίξεως), παρὰ ὀξυτόνιζε στὴ λήγουσα ὅταν ἤθελε ἤ ν' ἀνεβάσῃ τὸν τόνο, ἤ νὰ ἐπιστήσῃ τὴν προσοχή, ἤ καθ' οἱονδήποτε τρόπο νὰ εἰδοποιήσῃ γιὰ τὴ διαφοροποίηση τῆς ἐκφορᾶς τοῦ λόγου. Ἔπειτα, ἔκανε ἐκτεταμένη χρήση ὅλων ἀνεξαιρέτως τῶν σημείων στίξεως, ἔχοντας ἐμπλουτίσει κιόλας τὴν ὑπάρχουσα γκάμα τους μὲ τὸ ἑνωτικό (μιὰ πολύ μικρὴ παῦλα δηλαδή), μὰ καὶ ὁδηγῶντας τὸν ἀναγνώστη μὲ ἀπόλυτη ἀκρίβεια καὶ ἐπίγνωση ἐκεῖ ποὺ ἤθελε... Στὴν παλιὰ Τυπογραφία μὲ τήν "κάσσα", οἱ στοιχειοθέτες, καθὼς τὸ γράφει κι ὁ ἴδιος σαρκαστικὰ στὸ Κατηγορῶ(σ. ι΄, 2) χρειαζόταν νὰ κάνουν εἰδικὴ παραγγελία εἰσαγωγικῶν, σημείων στίξεως ἤ Λειψίας,"μαύρων" κ.λ...

studiostavrou
Μὲ τὸ Γιάννη Σταύρου, 2003.
Αριστερά: Στὸ ἐργαστήριο τοῦ ζωγράφου.

Δεξιά: Στὸ γραφεῖο τοῦ Ῥένου.







Καθόταν πάντα στὸ γραφεῖο του, ἐπιμελῶς τακτοποιημένο, μὲ καθαρισμένο τὸ τζάμι, χωρὶς τίποτε τὸ περιττὸ ἀπάνω. Ὅλες τὶς ὧρες, εἴτε δουλειᾶς, εἴτε ὅταν μίλαγε, κουβέντιαζε, διάβαζε (δικά του κείμενα, ἤ Ποίηση - Καβάφη πιὸ συχνά, Καρυωτάκη, Σολωμό, Κάλβο, Παλαμᾶ, Ρίτσο, Παπατζώνη, Μαλακάση, Ἄβλιχο, Ζ. Παπαντωνίου, Καββαδία κ.ἄ.), εἴτ' ὅταν ἔπαιζε ἀτελείωτες ὧρες σκάκι μὲ τὸν Μ. Jordan (ἀπογευματινὴ βάρδια), τὸν Γλ. Κοτταρᾶ (βραδινή) ἢ τὸ Ζαννῆ Μαργέτη (μεταμεσονύκτια), δὲν ὑπῆρχε γι' αὐτὸν σαλόνι ἤ καναπέδες! Σὰν ἐρχόταν κόσμος στὸ σπίτι του, κάθε ἀπόγευμα σχεδόν, μὰ κυρίως τὰ Σάββατα, στὴ Μηθύμνης, στρυμώχνονταν γύρω ἀπ' τὸ γραφεῖο του, ἀνταγωνιζόμενοι γιὰ τὶς πιὸ κοντινές, "προνομιακές" θέσεις. Λιγώτερο ἤ περισσότερο συχνοὶ ἐπισκέπτες, ἀπ' τὰ χρόνια τῆς Δικτατορίας καὶ δῶθε, πέραν τῶν "αὐτονόητων" Κ. Θ. Παπαλεξάνδρου καὶ Π. Τακόπουλου οἱ νέοι: Κ. Κουμπέτσος, Κ. Μάστρακας, Κ. Σοφιανός, Γ. Πατίλης, Ν. Νικητόπουλος, Ἄρης Μπερλῆς, Ἀλ. Παπαθανασοπούλου, Γ. Συμεώνογλου, Β. Δανέζη, Ν. Κεσμέτη, Ἕ. Στριγγάρη, Μ. Κατσίγερας κ' οἱ ὡριμότεροι: Κ. Μπαστιάς, Ἄθως καὶ Κικὴ Δημουλᾶ, Μάρ. Χάκκας, Φ. Μπαρλᾶς, Τ. Ζερβός, Τ. Ροῦσσος, Γ. Τσιάκαλος, Γ. Δάρτζαλης, Δ. Τσάκωνας, Ν. Νικολαΐδης, Κ. Μανωλκίδης, Δ. Φλωράκης, μὰ καὶ οἱ Ν. Καροῦζος, Ν. Φωκᾶς, Ὀδ. Ζούλας, Τ. Γιαννόπουλος, Β. Φόρης, Δῆμος Μούτσης, καὶ τὰ κατοπινὰ χρόνια, στὴ Μονῆς Κύκκου, πέραν τῶν παλιότερων, οἱ Ζ. Κουντούρη, Μ. Μαρκαντωνάτου, Β. Γεωργοπούλου, Γ. Δρανδάκης, ὁ Κ. Φέρρης, μὰ καὶ τὰ νέα παιδιά: Β. Δουβαλέρης, Ἀφρ. Φροσύνη, Εὐ. Παναγιωτόπουλος, Σ. Μετεβελής, κ.ἄ.

Ἔβλεπε τοὺς πάντες. Ὥς μέσα τους, βαθιά, ὥς τὸ ἔσχατο κύτταρό τους, ὥς τὴν τελευταία λεπτομέρεια, προβλέποντας καὶ τὴν ἐξέλιξή τους, τὴ στάση τους στὸν κόσμο... Ἔδινε, ἀφειδῶς, ἀκόμα κι ὅταν ἦταν βέβαιος πὼς δέ θ' ἀντέξουν τό "βαρὺ φορτίο" καὶ θὰ συμβιβαστοῦν. Καὶ πόσοι δὲν τόκαναν! Ὅμως, προσπαθοῦσε νάν' ἡ συνείδηση ὅλων καὶ καθενός χωριστά. Κάποιοι παῖρναν καὶ φεῦγαν... Ἀπ' τὸν ἑαυτό του μποροῦσε νὰ ξεφύγῃ κανείς. Ἀπ' τὸ Ῥένο, ποτέ! Ἔλεγε, γελῶντας: "Τὰ κρανία σας εἶναι διάφανα!", ἐννοῶντας ὅλους ἐκείνους ποὺ καὶ ξεκάθαρα δεῖξαν κατόπιν τὴν ἰδιοτέλειά τους. Παραταῦτα, αὐτοὶ ποὺ πέρασαν διὰ πυρὸς καὶ σιδήρου ἀπ' τή "Σχολή" τοῦ Ῥένου, φέρουν σημάδια ἀνεξίτηλα - ὥς κ' οἱ ἀρνητές. Φυσικά, ἐκεῖνοι πού "ἐκτέθηκαν" κάηκαν, τὸ πλήρωσαν, δυσκόλεψαν τὴ ζωή τους, ἐνῶ ἄλλοι βρέθηκαν καὶ στὴν ἀγκαλιὰ τοῦ Συστήματος, παριστάνοντας πὼς ποτέ τους δέ βρέθηκαν σ' αὐτὸ τὸ χῶρο...

Τὰ τελευταῖα, πάντα δημιουργικὰ χρόνια, θὰ συνεχίσῃ ν' ἀσχολῆται μὲ τὴ συγγραφὴ καὶ τὴν ἀναστήλωση τοῦ μνημειώδους ἔργου τοῦ Droysen, τὴ συνέχιση τῆς Ἀνθολογίας, καὶ τὴ σύνθεση τῆς αὐτοβιογραφικῆς Οὐλάν Μπατόρ.

< Σελίδα 7 - Σελίδα 9 >




< Σελίδα 6 - Σελίδα 8 >

Ἕλληνες ποιητές. Καβάφης, Ἅπαντα τὰ δημοσιευμένα ποιήματα. Μὲ πλούσιο ἱστορικό-φιλολογικὸ σχολιασμὸ τῶν Ῥένου, Ἥρκου καὶ Στάντη Ἀποστολίδη. Τὸ ἔργο ἀποτελεῖ οὐσιαστικὴ γέφυρα μεταξὺ τῆς Ἀνθολογίας καὶ τῆς εἰκοσιπενταετοῦς ἐργασίας τῶν Ἀποστολίδηδων πάνω στὴν Ἑλληνιστικὴ ἱστορἰα τοῦ J. G. Droysen.

Ἀπ' τὴν ἀνθολογική του δουλειά, ποὺ συνεχίστηκε ἀδιάλειπτα ὥς τὴν ἡμέρα τοῦ θανάτου του, ἔχουν μείνει 19 κλασσὲρ ὑλικοῦ ποιημάτων πρὸς ἀνθολόγηση (Ψυγείου, ὅπως τ' ὠνόμαζε).

Στὴ διάρκεια τῆς τελευταίας του εἰκοσαετίας ὁ Ῥένος πραγμάτωσε ἕνα παλιὸ ὄνειρο, ἀπ' τὴν ἐποχὴ πούταν καθηγητής: Μετέφρασε ἀπ' τὰ Γερμανικὰ καὶ σχολίασε τὸ κορυφαῖο ἔργο τῆς εὐρωπαϊκῆς ἱστοριογραφίας, τὴν ἑξάτομη "Ἱστορία τοῦ Ἑλληνισμοῦ" τοῦ J. G. Droysen, σὲ διαρκῆ συνεργασία μὲ τοὺς γιούς του, Ἧρκο καὶ Στάντη, ποὺ ἀνέλαβαν τὸ ἐπιστημονικὸ μέρος τῆς ἐνημέρωσης καὶ τεκμηρίωσης βάσει τῶν νεώτερων πορισμάτων τῶν ἱστορικῶν, ἀρχαιολογικῶν, φιλολογικῶν κ.ἄ. ἐρευνῶν. Ἡ συμβολὴ τους ἔγκειται στὶς 4600 ὑπερσυμπυκνωμένες ὑποσημειώσεις πούχουν προκύψει ἀπὸ κριτικὴ ἐπισκόπηση ὅλης τῆς σύγχρονης βιβλιογραφίας. Εἰδικώτερα, χρησιμοποιήθηκαν 1000 περίπου τόμοι σὲ ἕξι γλῶσσες (συμπεριλαμβανομένης καὶ τῆς Λατινικῆς), καὶ πάνω ἀπὸ 800 ἄρθρα σὲ ξένα φιλολογικὰ περιοδικά. Τὸ πρῶτο δίτομο (γιὰ τὸν Ἀλέξανδρο) ἐπαναμεταφράστηκε στὰ Γερμανικὰ μὲ τὶς προσθῆκες-συμπληρώσεις, ὑπὸ τὴν αἰγίδα τοῦ ὁμότιμου καθηγητῆ Βυζαντινῆς Ἱστορίας τοῦ Πανεπιστημίου τοῦ Μονάχου, Α. Hohlweg, ενῶ τὸ ἔργο συνολικὰ τιμήθηκε τὸ 2012 μὲ τὸ βραβεῖο τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν.

charadra-reka

  

Ἐπιστροφὴ στὰ μέρη τοῦ Ἐμφυλίου,
μὲ ἀφορμὴ τὸ ντοκυμανταίρ

«Ὁ Ἐμφύλιος μέσα μας», τὸ 1994.
Χαράδρα τῆς Ρεκά.







 

 

kav-y-smἈποκορύφωμα τῆς δημιουργικῆς κριτικῆς τοῦ Ῥένου εἶν' ὁ σχολιασμένος τόμος τῶν "Ἁπάντων" τοῦ Καβάφη (1ηἔκδ. 2002-3), σὲ συνεργασία πάλι μὲ τοὺς Ἧρκο καὶ Στάντη. Τὸ ἔργο αὐτὸ εἶναι στὴν οὐσία ἡ "γέφυρα" μεταξὺ τῆς Ἀνθολογίαςκαὶ τῆς δουλειᾶς πάνω στὴν ἑλληνιστικὴ ἱστορία, ἀποτελεῖ δὲ τὸ ἐπιστέγασμα μιᾶς οἰκογενειακῆς παράδοσης ποὺ πάλεψε νὰ ἐπιβάλῃ τὸν Καβάφη ὡς "ἐθνικὸ ποιητή"... Ἂς μήν ξεχνᾶμε, πὼς ὁ Ἡρακλῆς ἀνθολογεῖ ἤδη τὸ 1933 Καβάφη, ἐπισύροντας τὴν μῆνι ὄχι μόνο τοῦ Παλαμᾶ, παρὰ καὶ τοῦ ἐπιστήθιου φίλου του Γ. Ἀποστολάκη, καθὼς καὶ σωρείας ἄλλων λογίων. Ὡστόσο, ὁ ἴδιος ὁ Γ. Ρίτσος λ.χ., καθ' ὁμολογίαν του (ὅπως κ' ἡ πλειονότητα τοῦ πνευματικοῦ κόσμου), γνώρισε τὸν Καβάφη ἀπ' τὴν Ἀνθολογία Ἀποστολίδη...

 

Τέλος, στὰ χρόνια τοῦτα, παρὰ τὴν ἀπορρόφησή του στὴν Ἱστορία καὶ τὴ Φιλολογία ἔβγαλε 7 νέους τόμους πεζῶν, ἀπ' τὶς Γάτες καὶ τὸν Κεραυνό, ὥς τὴν αὐτοβιογραφικὴ Οὐλάν Μπατόρ (1999) καὶ τὸ κύκνειο ἆσμα του Τὸ μαῦρο καράβι (2003), ἔτσι ποὺ τὰ βιβλία του, συμπεριλαμβανόμενης τῆς Ἀνθολογίας, τοῦ Droysen καὶ τοῦ Καβάφη φτάνουν τοὺς 40 τόμους, στοὺς ὁποίους πρέπει νὰ προστεθοῦν ἄλλα 45 τεύχη περιοδικῶν γραμμένα σχεδὸν ἐξ ὁλοκλήρου ἀπ' τὸν ἴδιο, ἤ πάντως μὲ τὴ δική του σφραγῖδα, ἑκατοντάδες ἄρθρα σ' ἐφημερίδες καὶ περιοδικά, κ' ἐπὶ πλέον τὰ προαναφερθέντα ἀνέκδοτα τοῦ Ἀρχείου του...

Τὰ κείμενα τοῦ Ῥένου Ἀποστολίδη, εἴτε πρόκειται γιὰ λογοτεχνία, κριτική, ἤ γιὰ καθαρὰ φιλολογικὰ ἔργα, χαρακτηρίζονται ἀπόναν χρωματισμένο, βιωματικό, ὑπαινικτικὸ καὶ μεστὸ λόγο. Καὶ ὅλα, εἶναι κατεξοχὴν πυκνοτυπωμένα, χωρὶς διάστιχα καὶ κενά...

< Σελίδα 6 - Σελίδα 8 >


< Σελίδα 5 - Σελίδα 7 >

Λογοτέχνες, συγγραφεῖς καὶ δικτατορία. Ἡ στάση τοῦ Ῥένου Ἀποστολίδη. Ἀπ' αὐτὴ τὴν περίοδο κι ὥς τὸ τέλος τῆς ζωῆς του ὁ Ῥένος ἐπανέρχεται ὁλοένα καὶ συχνότερα στὸν Ἐμφύλιο, σὲ διηγήματα καὶ μυθιστορήματά του. Τὸ περιοδικό "Τετράμηνα"(1974) καὶ οἱ Προσωκρατικοί.

1970Στὴ διάρκεια τῆς Δικτατορίας, ἀντίθετα μὲ τὴν κοινὴ γραμμὴ τῆς πλειονότητας τῶν λογοτεχνῶν, ὁ Ῥένος χτύπησε τὸ καθεστὼς γράφοντας κι ὄχι σιωπῶντας... Ἀφοῦ, πρῶτα-πρῶτα, ἔκλεισε τὸ περιοδικὸ στὶς 21-4-'67, ἤδη στὸ τέλος τῆς χρονιᾶς, Δεκέμβριο τοῦ 1967, τυπώνει τὴ Γέμιση τοῦ φεγγαριοῦχωρὶς τὴ σφραγῖδα τῆς Λογοκρισίας! (Λεπτομέρειες γιὰ τὴν ὅλη περιπέτεια καὶ τὴν ἔρευνα τῆς Ἀσφάλειας, μεσάνυχτα σπίτι του, βλ. στὴν Οὐλὰν Μπατόρ, 518-33.) Στὰ μέσα τῆς ἑπόμενης χρονιᾶς γράφει τὴν ἀνοιχτὰ ἀντιμιλιταριστικὴ νουβέλλα Ὁ Α2, ξανατυπώνει τὴν ἐξαντλημένη Πυραμίδα 67, καὶ τὸ Δεκέμβριο ἐκδίδει τὰ Κλειδιά, μ' ἕξι μονογραφίες, ἀγνοῶντας πάλι τὸ καθεστὼς τῆς προληπτικῆς Λογοκρισίας. Τὸ 1969 ὁ Ῥ., ποὺ βοηθοῦσε στὴν ἀνθολόγηση τὸν πατέρα του ἤδη ἀπ' τὴ δεκαετία τοῦ '50, ἀποφασίζει, μὲ τὴ θερμὴ συγκατάνευση τοῦ Ἡρακλῆ, μιάν ἐξ ὁλοκλήρου νέα καὶ συμπληρωμένη ἔκδοση τῆς Ἀνθολογίας. Εἶχε στὴ διάθεσή του τὸ πολύτομο ἀνθολογικὸ Ἀρχεῖο τοῦ Η.Ν.Α., ἕναν τερατώδη ὄγκο δεκάδων χιλιάδων ποιητικῶν συλλογῶν, ἀνέκδοτα (δοσμένα ἀπ' τοὺς ἴδιους τοὺς ποιητές), καθὼς καὶ τὴ συνδρομὴ τῆς Ἐθνικῆς Βιβλιοθήκης (ὅπου εἶδε ὅσα βιβλία δὲν εἶχε καταφέρει νὰ βρῇ). Ἔτσι, θεωρῶντας τὸ μέγιστο δυνατὸν τῆς ποιητικῆς παραγωγῆς καὶ παρὰ τὴν ἰδιαίτερη αὐστηροποίηση τῶν κριτηρίων, ὁ Ῥένος διπλασιάζει τὶς σελίδες τῆς νέας, 10ηςἔκδ. (1650 σελ. κ' 600 ποιητές). Ἀμέσως μετά (1973) καταπιάνεται μὲ τὴν Ἀνθολογία Διηγήματος (ὁ δ΄τόμος της βγῆκε τὸ 2000, κ' ἐφεξῆς ξεκίνησε ἡ ἐπαναθεώρηση τῶν πρώτων ἀπ' τοὺς Η.-Σ. Ἀποστολίδη, μὲ νέα κριτικὴ θεώρηση τῶν βασικῶν κειμένων καὶ στοιχειοθεσία). Σήμερα, ἡ ἑπτάτομη (3+4) Ἀνθολογία κυκλοφορεῖ σὲ ἑνιαῖο σχῆμα κ' ἐκδοτικὴ ἐμφάνιση, κι ἀποτελεῖ ἔργο τῶν Ἡρακλῆ, Ῥένου, Ἥρκου καὶ Στάντη Ἀποστολίδη. Ἡ συμβολὴ τῶν δυό τελευταίων, ποὺ χρονολογεῖται ἤδη ἀπ' τὸ 1978, κορυφώνεται στὰ τέλη τῆς δεκαετίας τοῦ '90 - κυρίως γιὰ τὸ Διήγημα, κ' ἐξακολουθεῖ μὲ τὴν ἐπεξεργασία τοῦ πρὸς ἀνθολόγηση νέου ποιητικοῦ ὑλικοῦ, ποὺ θὰ λάβῃ συγκεκριμένη μορφὴ τὰ ἑπόμενα χρόνια...

Στὸ ἐναρκτικὸ φύλλο τοῦ γ΄τόμου τῆς Ποιητικῆς Ἀνθολογίας (1972) ὁ Ῥ. σημείωνε ρητά: "Ὅλα τὰ βιβλία Η.Ν.Α. καὶ Ρ.Η.Α., τὸ '67-'70, βγῆκαν περιφρονῶντας τὴ λογοκρισία τῆς δικτατορίας"! marmakith

 

 

Μὲ τὸ συστρατιώτη του Κωστὴ Μαρμακεθιανάκη
(τό «κρητικόπουλο», τόν «Κωστῆ» τῆς
«Πυραμίδας 67»), συναντημένοι 50 χρόνια μετά, στὸ Καμινάκι Λασιθίου.

 

 

Τελειώνοντας τὴν Ποιητικὴ Ἀνθολογία βγάζει δυὸ καινούργια βιβλία, τὴν Ἄλλη Ἱστορία, κι ἀμέσως μετὰ τὴν Ἀνθύλη (1973). Τὸ 1974 στήνει τὸ κριτικό-λογοτεχνικὸ περιοδικὸ Τετράμηνα, ἀπ' ὅπου, ὣς τὸ τεῦχος 18 (1979), ἀσκεῖ ἀμείλικτη κριτικὴ κατὰ τῶν δῆθεν ἀντιστασιακῶν, καὶ παράλληλα δημοσιεύει νέα διηγήματά του, μὰ κατεξοχήν, σὲ συνέχειες, μεγάλο τμῆμα (:κυρίως τὸ εἰσαγωγικό, περὶ τῆς ὅλης κλασσικῆς παιδείας) τῆς πολύχρονης μελέτης κ' ἑρμηνευτικῆς του γιὰ τοὺς Προσωκρατικούς, κ' ἰδίως γιὰ τὸν Ἡράκλειτο... (Ἄλλα κομμάτια της φιλοξενήθηκαν κατὰ καιροὺς σὲ διάφορα περιοδικά, ὡστόσο μέρος τῆς ἀνολοκλήρωτης πάντως αὐτῆς, πρωτότυπης καὶ ἄκρως ἐνδιαφέρουσας ἐργασίας --κυρίως γιατὶ ἐκεῖ μέσα, στὴν πάλη του μὲ τὸν ἀρχαῖο Λόγο, διατυπώνει κ' ἐντελῶς δικές του σκέψεις--, παραμένει ἀνέκδοτο στὸ προσωπικό του Ἀρχεῖο, περιμένοντας τὴ συστηματοποίηση κ' ἑνιαιοποίηση τοῦ ὑλικοῦ...)

Ἀξιοσημείωτο πὼς ὁ Ῥένος, ἀπ' τὸ 1950 ὣς τὸ 1968, γράφει ἀποκλειστικὰ διηγήματα, κριτικὲς καὶ δοκίμια, ἔχοντας ἐντελῶς ἀπομακρυνθῆ ἀπ' τὴ θεματολογία τοῦ Ἐμφυλίου... Ὅμως, ἀπ' τὸ 1968, μ' ἀφορμὴ ἴσως τὸν Α2, ξαναγυρνάει ὁλοένα καὶ συχνότερα στήν "παλιὰ πληγή" (μ' ἄλλη διάθεση καὶ πρισματική, κ' ἐνίοτε σαρκαστική, ἤ ἀκόμα καὶ νοσταλγικὴ τῶν βιωμάτων), ἔτσι ὥστε θὰ μποροῦσε νὰ χαρακτηριστῇ ὡς καθαυτὸ ἱ σ τ ο ρ η τ ὴ ς τοῦ Ἐμφυλίου...

< Σελίδα 5 - Σελίδα 7 >




< Σελίδα 4 - Σελίδα 6 >

Οἱ συγγραφεῖς τῆς γενιᾶς τοῦ '30 καί "Τὰ Νέα Ἑλληνικά". Ἀπὸ τὰ τὰ μεταπολεμικὰ λογοτεχνικὰ περιοδικά, μόνο "Τὰ Νέα Ἑλληνικά" (1952·1957·1966-7) ἄσκησαν οὐσιαστικὴ κριτικὴ στὴν ὑπερεκτιμημένη γενιὰ τοῦ '30. Σ' αὐτή τὴ χρονικὴ περίοδο, ὁ Ῥένος ἐκδίδει τὰ βιβλία: "Ἱστορίες ἀπὸ τὶς νότιες ἀκτές", "Ὁ γρασσαδόρος καὶ τὰ χειρόγραφα τοῦ Max Tod", "Βορὰ στὸ θηρίο", καθὼς καὶ τὰ κριτικά: "Κριτικὴ τοῦ Μεταπολέμου" καί "Κατηγορῶ".

Τὸ 1952 ξεκινάει, μαζί μὲ τὸν πατέρα του, τὸ λογοτεχνικό-κριτικὸ περιοδικό "Τὰ Νέα Ἑλληνικά" κι ἀπ' τὶς στῆλες του καταφέρεται ἐναντίον τῶν κατεστημένων κύκλων τῆς γενιᾶς τοῦ '30, καταγγέλλοντας συνάμα σωρεία λογοκλοπιῶν τους... Παρὰ τὴν πρωτοφανῆ κυκλοφορία τοῦ ἐντύπου (6000 φύλλα!), μετὰ τὴν προσφυγὴ τοῦ Καραγάτση στὰ δικαστήρια γιὰ νὰ φιμώσῃ τὴν κριτικὴ τοῦ Ῥ., καὶ παρὰ τὴν πανηγυρικὴ ἀθώωση τῶν Ἡρακλῆ καὶ Ῥένου, ὁ πατέρας του ἐπέμεινε νὰ κλείσουν τὸ περιοδικό, ἀφοῦ "σ' αὐτόν τὸν Τόπο τοὺς πρέπει ἡ Νέα Ἑστία!.." Τὰ Νέα Ἑλληνικὰ ἐπανεκδίδονται γιὰ δύο μόνο τεύχη τὸ 1957, καὶ συστηματικώτερα πιὰ τὸ 1966-7, ὅπου κλείνουν ὁριστικὰ λόγῳ τῆς 21ης Ἀπριλίου στὸ 160 τεῦχος ἐνῶ τὸ 1969 κυκλοφόρησε τὸ ἔκτακτο τεῦχος 17, μὲ τὴ διακήρυξη τοῦ Ῥ. γιὰ τὴ δημοσίευση τῶν διηγημάτων τῆς Ἀνθολογίας στὸν Τύπο. Ἔτσι ἔκλεισε ἡ ἱστορία τοῦ ἐντύπου ποὺ ἔδωσε τὸν τίτλο του στὸν ἐκδοτικὸ οἶκο τῶν Ἀποστολίδηδων...

southcoast-smΜετὰ Τὰ Νέα Ἑλληνικὰ τοῦ '52 ὁ Ῥένος διδάσκει γιὰ κάποια χρόνια στὴ Μέση Ἐκπαίδευση ὡς φιλόλογος καὶ δημοσιογραφεῖ, ὥσπου ξαφνικά, ἐκτὸς ἀπ' τὰ δυό τεύχη τῆς δεύτερης βραχείας περιόδου τοῦ κριτικοῦ ἐντύπου του, ξεκινάει ἕνα "μεγάλο αὐτοβιογραφικό" μυθιστόρημα, ποὺ διασπᾶται ἐντέλει σὲ μικρότερα αὐτοτελῆ πεζά, τῶν συλλογῶν: "Ἱστορίες ἀπὸ τὶς νότιες ἀκτές" (1959), καί "Ὁ γρασσαδόρος καὶ τὰ χειρόγραφα τοῦ Max Tod" (βλ. Βιογραφικό). Ὅπως ὁ ἴδιος ὁρίζει σιβυλλικὰ πίσω ἀπὸ διάφορες κουβέντες ἤ σκέψεις τοῦ βασικοῦ ἥρωά του: "Ὁ Max Tod δέν εἶν' ἕνα πρόσωπο. Εἶναι ἡ ἀρχὴ μιᾶς ἄλλης ζωῆς (σ.40), καὶ παρακάτω (σ.82): "Ἔλεγα πὼς ὁ ἥρωάς μου εἶν' ἕνας ἀπὸ μᾶς []·τὸν συναντᾶτε, τὸν χαιρετᾶτε συχνὰ καὶ συνδέεστε --ἄλλοι μὲ φιλία κι ἄλλοι μ' ἁπλῆ γνωριμία-- μαζί του. Καὶ δὲ θὰ μ' ἔνοιαζε μάλιστα, ἄν αὐτή μου ἡ ἀποκάλυψη ἔφερνε τὸ βιβλίο μου στὸ δικαστήριο. Πάντα μου τὸ ἤθελα ἕνα δικαστήριο, καὶ μιὰ εὐκαιρία καθολικῆς μου ἀπολογίας γιὰ ὅσα ἔχω σκεφτῆ κ' ἔχω γράψει. [] Ἀλλὰ δέν ἦρθε νομίζω ἡ ὥρα αὐτή, γιατ' εἶναι κι ἄλλα νὰ γίνουν..." Στὸ μᾶλλον ἐκτὸς αὐτοῦ τοῦ κλίματος διήγημά του: "Ὁ γρασσαδόρος", ἐκφράζει, πάλι, τὴ λατρεία του γιὰ τὴ μηχανή, τὸ μέταλλο, τήν "τίμια δούλη ὕλη". Καὶ στὸ πρόσωπο ἑνὸς ἁπλοῦ γρασσαδόρου τοῦ ἰδανικοῦ ὑπεροχήματος, ὁ συγγραφέας ἰχνογραφεῖ τὴ μορφὴ τοῦ πατέρα του - ὑπόδειγμα εὐσυνείδητου ἀνώνυμου πνευματικοῦ ἐργάτη....

skarimbasblacky 

 

Αριστερά: Μὲ τὸ Γιάννη Σκαρίμπα, τὸ ’59 στὴ Χαλκίδα.


Δεξιά:
μὲ τὴ λατρεία τοῦ μηχανικοῦ κόσμου, τὴν ἐποχὴ τῆς ἐξερεύνησης τῶν νοτίων ἀκτῶν...

 

 

 

 

 

metapol-smἈκολουθεῖ ἡ Κριτικὴ τοῦ Μεταπολέμου (1962), μὲ σελίδες τῆς πιὸ σκληρῆς κριτικῆς τῆς νεοελληνικῆς πραγματικότητας καὶ Ἀ-παιδείας, βιβλίο ποὺ ἀμέσως ἀπέσυρε ἀπὸ τὴν ἀγορὰ ὁ ἐκδότης του καὶ τὸ κυκλοφόρησε ὁ ἴδιος ὁ συγγραφέας. Ἑπόμενη συλλογὴ διηγημάτων ἡ: Βορὰ στὸ θηρίο (1963), ποὺ ξανακυκλοφόρησε σὲ νέα ἔκδοση 10 χρόνια ἀργότερα, ἐμπλουτισμένη μὲ 7 ἀκόμα κομμάτια, ὑπὸ τὸν προσωπικώτερο τίτλο Ἀπὸ τὸν κόσμο Ῥά (δηλαδὴ τ' ἀρχικά του)...

Μετὰ τὴν πολυθρύλητη Εἰσβολὴ στὴ Βουλή (ποὺ ὠνόμαζε ὁ Ῥ.: "Κυνοβούλιο"!), καλοκαίρι τοῦ 1964, καὶ τὴν φυλάκισή του γιὰ 109 μέρες, βγάζει τὴν ἑπόμενη χρονιὰ τὸ Κατηγορῶ: ὁ ἀνυποχώρητος ἀναρχικὸς ἐξηγεῖ ὅτι ἡ πράξη τούτη ἔγινε γιὰ νὰ ὑπογραμμίσῃ στὸν κόσμο πὼς δὲν ἀνέβασε στὴν ἐξουσία παρὰ τό "χασάπη Παπατζή τοῦ '44, τὸν ἄνθρωπο τῶν Ἀγγλοαμερικάνων, ποὺ ἐγκατέστησε τὴ Δεξιὰ στὴν Ἑλλάδα"... Τὸ νόημα τῆς κίνησης αὐτῆς βέβαια, ὅπως ἦταν φυσικό, διαστρεβλώθηκε ἀπ' τὶς κυβερνητικὲς ἐφημερίδες τοῦ γνωστοῦ "συγκροτήματος", δυσφημίζοντας σὲ πολλούς ἀνυποψίαστους τὸν ἐπαναστατικό της χαρακτῆρα.

< Σελίδα 4 - Σελίδα 6 >





< Σελίδα 3 - Σελίδα 5 >

Στρατεύεται ὑποχρεωτικὰ στὸ στρατὸ τῆς Δεξιᾶς μὲ τὸν χαρακτηρισμό "ἐπικίνδυνος ἀριστερὸς ἰδεολόγος ἰδιαιτέρως εὔγλωττος"(!), κ' ἐνῶ τὸν ἔχουν γιὰ τὴ Μακρόνησο, μετὰ ἀπὸ βίαιη ἀντίδρασή του (βλ.: Ἀναγκαστική στράτευση, "Α23" σ. 95-109), τοῦ δίνουν τὴ χειρότερη μετάθεση: "λιπός" ὁπλίτης, στὴν πρώτη γραμμή, στὴν 9η Μεραρχία, 524 Τ/Π. Ὁ πατέρας του, στενὸς φίλος, μεταξὺ ἄλλων, τοῦ τότε ὑπουργοῦ Στρατιωτικῶν Παναγιώτη Κανελλόπουλου, συνεπὴς στὶς ἰδεολογικές του ἀρχές, δὲν χρησιμοποιεῖ κανένα μέσον γιὰ εὐνοϊκὴ μετάθεση τοῦ γιοῦ του...

Ἐκεῖ συμμετέσχε σὲ 35 μάχες, καθὼς γράφει στὴν Πυραμίδα 67 καὶ σ' ἄλλα κείμενά του, ἀρνούμενος νὰ ρίξῃ σφαῖρα, γιατὶ πίστευε πὼς καμμιά ἰδέα δὲν ἀξίζει τὸ θάνατο. Ἀπ' τὴν ἀντιμιλιταριστική του ἰδεολογία ἀντιμετωπίζει δυὸ φορὲς τὸ στρατοδικεῖο, ἀλλὰ τὸν γλυτώνει (χωρὶς καὶ νὰ τὸ ξέρῃ!) ὁ Α2 τοῦ τάγματος, ὁ φοβερὸς Κ. Κουκούλης, ὁ ἥρωας δηλαδὴ τῆς ὁμώνυμης νουβέλλας (ὁ Α2), τὴν ὁποίαν ἐκδίδει ὁ Ῥένος τὸ 1968, ἐν μέσῳ Δικτατορίας, μή στέλνοντάς την στὴ λογοκρισία - ὅπως ἄλλωστε καὶ κανένα του βιβλίο.

trikala-47-410strat-noscivil3

 

Ἐμφύλιος.
Ἀριστερά: Τρίκαλα, 1947, μπροστὰ ἀπ' τὸ στρατιωτικὸ νοσοκομεῖο 407.

Δεξιά: Κιάτο, 1949.








 

Μοναδικό ἐνδιαφέρον του στὰ δυόμισυ χρόνια τῆς θητείας του: νὰ κρατάῃ διαρκῶς σημειώσεις ἀπ' ὅ,τι συνέβαινε γύρω του στὰ περίφημα "μπλόκ" του. Ἀκόμα καὶ τὶς ὧρες τῶν μαχῶν, ἀπτόητος, ἔβρισκε κάπου ν' ἀκουμπήσῃ, γέμιζε τὸ στυλογράφο του κ' ἔγραφε...

 

 pyramida-bookΜὲ τὴν ἀπόλυσή του, Δεκέμβρη τοῦ '49, τελειώνει μὲ ἄριστα τὴ Φιλοσοφικὴ Ἀθηνῶν κι ἀμέσως ἐκδίδει τὴν Πυραμίδα 67, ἐνῶ ἀκόμα ἦταν στὴ δικαιοδοσία τῶν στρατοδικείων. Ἡ Πυραμίδα, τὸ κατεξοχὴν βιωματικὸ βιβλίο τοῦ Ῥένου, προέκυψε ἀπὸ ὑλικὸ 5.500 σελίδων σημειώσεών του καὶ γραμμάτων σταλμένων στοὺς δικούς του. Ὑμνήθηκε ἀπὸ κριτικοὺς ὅλων τῶν παρατάξεων, ὅσο χτυπήθηκε ἀμείλικτα (καὶ διὰ τῆς σιωπῆς!) ἀπ' τὰ τυπικὰ κομματικὰ φερέφωνα Δεξιᾶς κι Ἀριστερᾶς. Σήμερα, 60 χρόνια ἀπ' τὴν κυκλοφορία της, ἀποτελεῖ τὴ σημαντικώτερη μαρτυρία τοῦ Ἐμφυλίου, ἀναγνωριζόμενη ὄχι μόνο ἀπ' τὸ διόλου εὐκαταφρόνητο κοινό του, μὰ ὥς κι ἀπὸ καθαυτὸ ἀντίπαλους τοῦ Ῥ. (δέν εἶναι τυχαία ἐν προκειμένῳ ἡ ἐπιλογή του ἀπό "Τὸ Βῆμα" ὡς μοναδικῆς πηγῆς γιὰ τὴν περίοδο αὐτή, καὶ ἡ ἔκδοσή του σὲ 15000 ἀντίτυπα τὸ 2008!)

 

< Σελίδα 3 - Σελίδα 5 >








< Σελίδα 2 - Σελίδα 4 >

Ἕλληνες λογοτέχνες. Ῥένος Ἀποστολίδης - βιογραφία. Τὰ νεανικά του χρόνια. Βαρβάκειο. Φιλοσοφική Ἀθηνῶν. Πνευματικὲς ἐπιδράσεις του: Ἡράκλειτος, Πλάτων, Θουκυδίδης, Δημοσθένης, κι ἀπὸ τὴν εὐρωπαϊκὴ λογοτεχνία-φιλοσοφία πάνω ἀπ' ὅλους ὁ Ντοστογέβσκι, Τολστόι (κυρίως μέσῳ Η.Ν.Α.), Κάντ, Σπινόζα, Σοπενάουερ, Στίρνερ, Νίτσε (στὶς γενναῖες "προσωκρατικές" θεωρήσεις του, μὰ καὶ τὴν ὅλη του ἰδιοσυγκρασία), Μπέρξον, καὶ μόνον ἀπ' τὰ τέλη τοῦ '70 πιὰ Κάφκα... Ἡ γερμανικὴ Κατοχή.

Γιὸς τοῦ γεννημένου στὸν Πύργο τῆς Βουλγαρίας γνωστοῦ δημοσιογράφου κι ἀνθολόγου Ἡρακλῆ Ν. Ἀποστολίδη (1893-1970), λόγιου μ' εὐρύτατη παιδεία, εἰδικώτερα δὲ βαθιὰ φιλοσοφικὴ κατάρτιση, καθὼς καὶ μεταφραστῆ ἀπὸ τὰ γαλλικὰ καὶ τὰ ρωσικά.

ren-irakl

Ὁ Ρένος Ἀποστολίδης μὲ τὸν πατέρα του Ἡρακλῆ, στὸ γραφεῖο τῆς Μηθύμνης, τὸ 1968.

Σκεπτικιστής κι ἀγνωστικιστής, ὁ Ἡρακλῆς, τσακωμένος στὰ δεκαπέντε του μὲ τὸν πάμπλουτο αὐταρχικὸ πατέρα του, λόγῳ τῆς ἀνάμιξής του σ' ἀναρχικὲς παρέες, φεύγει στὴν Κωνσταντινούπολη ὅπου δραστηριοποιεῖται στὸ ἀναρχοσυνδικαλιστικὸ κίνημα καὶ δημοσιεύει τὰ πρῶτα του κείμενα, συμπληρώνει στὰ Γιάννενα τὶς γυμνασιακές του σπουδὲς στὴ Ζωγράφειο καὶ καταλήγει τὸ 1911 στὴν Ἀθήνα. Φύση ἀγωνιστικὴ κ' ἐπαναστατική, μπαίνει στὴ μαχητικὴ δημοσιογραφία, μὲ πλούσια κοινωνικο-πολιτικὴ ἀρθρογραφία. Πολὺ νέος ἀρχισυντακτεύει στό "Ριζοσπάστη" (1917-9, πρὶν μετατραπῇ σὲ κομματικὸ ὄργανο), ἀργότερα στὴν ἀναρχική "Ἄμυνα" (1920), περνάει ἀπὸ μιὰ σειρὰ ἐφημερίδων, μ' ἀποκορύφωμα τὴν ἀρχισυνταξία στήν "Ἠχὼ τῆς Ἑλλάδος" (1935), ἀπ' τὴν ὁποίαν ἀρθρογραφεῖ κατὰ τοῦ βενιζελισμοῦ ὅσο καὶ τῶν "Λαϊκῶν", πρωτίστως δὲ κατὰ τοῦ Ἰ. Μεταξᾶ, παραιτούμενος ἀμέσως μόλις ἡ ἐφημερίδα διανοεῖται φιλοβασιλικὴ στροφή. Ἱδρυτικὸ μέλος τῆς ΕΣΗΕΑ καὶ συντάκτης τῶν βασικῶν ἄρθρων τοῦ πρώτου της Καταστατικοῦ, καθαρὰ ἀναρχοσυνδικαλιστικοῦ χαρακτήρα. Ἐπὶ δώδεκα χρόνια ὑπῆρξε γενικὸς γραμματέας Συντάξεως τῆς "Μεγάλης Ἑλληνικῆς Ἐγκυκλοπαιδείας" (1924-36) τοῦ Πυρσοῦ. Ἱδρυτὴς τῆς φερώνυμης Ἀνθολογίας (1933) καὶ διευθυντὴς τῆς Ἐθνικῆς Βιβλιοθήκης (1942-57).

Διαφορετικὸς χαρακτήρας ὁ μικρός του γιός, ὁ Ῥένος, ἀτίθασος ἀπὸ παιδί, ἀλλ' ἄριστος πάντα μαθητής, μυήθηκε πολὺ νωρὶς ἀπ' τὸν πατέρα του στὸ διάβασμα, πρωτίστως Ἀρχαίων (Πλάτωνα, Θουκυδίδη, Δημοσθένη κ.ἄ.), βασικῆς σύγχρονης φιλοσοφίας (Χιούμ, Μπέρκλεϋ, Κάντ, Σπινόζα, Σοπενάουερ, Νίτσε, Μπέρξον, Κρισναμούρτι κ.ἄ.), κορυφαίων ποιοτήτων (Ντοστογέβσκι, Τολστόυ, Γκόγκολ, Ἴψεν, Στρίντμπεργκ, Μπγιόρτσον κ.ἄ.), μὰ κύρια τῶν "ἀμφισβητιῶν"... Ὁ Ἡρακλῆς τὸν ἔμπασε καὶ στοὺς δρόμους γιὰ τὴν προσπέλαση τῶν μεγάλων Νομιναλιστῶν καὶ τῶν θεωρητικῶν τῆς Ἀναρχίας καὶ τοῦ Μηδενισμοῦ τοῦ 19ου αἰώνα. (Στίρνερ, Κροπότκιν, Μπακούνιν, Προυντόν, Γκοντζάρωφ κ.ἄ.)1960-2

  Στὰ χρόνια τῆς Κατοχῆς, μαθητὴς τοῦ Βαρβακείου ὁ Ῥένος καὶ φοιτητὴς τῆς Φιλοσοφικῆς μετά, μένει στὴ Μπλὲ τῶν Ἐξαρχείων, κ' εἶναι στὸ κέντρο τῆς παρέας τῶν Ἀγησιλαίων (μὲ τούς: Ἄλ. Σχινᾶ, Γ. Κατεβαίνη, Ἰ. Καμπανέλλη, Π. Σπηλιωτόπουλο, Κ. Παπαϊωάννου, Κ. Ἀξελό, Ν. Ματσούκα, Δ. Ρικάκη, Φρ. Κάραμποτ, κ.ἄ.), καθὼς ἱστορεῖ κι ὁ ἴδιος στὸ Κατηγορῶ, στὴν Ἄλλη Ἱστορία, στὸ διήγημα "Τί εἶναι καὶ τί θέλουν οἱ Ἀγησιλαῖοι", στὰ σχόλια τῆς 6ης ἔκδ. τῆς Πυραμίδας 67, κ.ἀ.

Ἀνένταχτο κ' ἐπαναστατικὸ πάντα πνεῦμα, μετέχει σ' ἀντιγερμανικὲς διαδηλώσεις (λ.χ. τὴ γνωστὴ τῆς 5ης Μαρτίου '43). Μετὰ τὸ τέλος τῆς Κατοχῆς καὶ τοῦ Δεκέβρη τοῦ '44 (ὅπου, βέβαια, μετεῖχε ἐνεργὰ στὴ διαδήλωση τῆς 3-12-44, στὸ Σύνταγμα, ἀλλὰ δὲν ἀνακατεύτηκε μὲ καμμιά παράταξη τῆς Ἀριστερᾶς), βγάζει τὸ πρῶτο του βιβλίο μὲ τρία δοκίμια (Τρεῖς σταθμοὶ μιᾶς πορείας, 1945), ἐκφράζοντας τὴν κρισναμουρτική-γκαντικὴ θέση τοῦ "ὅλως τρίτου", κατ' ἐπίδρασιν καὶ τοῦ πατέρα του - θέση ποὺ πάντως ποτέ δὲν ἀπαρνήθηκε...

< Σελίδα 2 - Σελίδα 4 >

< Σελίδα 1 - Σελίδα 3 >

Μελετῶντας κανεὶς τὸ σύνολο τοῦ ἔργου του, τυπικά διακρίνεται σὲ δυό βασικὲς κατηγορίες: πεζογραφία καὶ κριτική. Ὅμως, ἤδη μὲ τὴν Πυραμίδα 67γεννιέται τὸ ἐρώτημα ἂν εἶναι Ὁδοιπορικὸ τοῦ Ἐμφυλίουκαί "μαρτυρία" ἁπλῶς, πρωτίστως "Λογοτεχνία"(βλ. τὸ κεφάλαιο: Συνοδοιπορία, 6ηἔκδ. σ.395-7), Ποίηση μήπως (πρβλ τὸ Λοχία τῆς Ἀλλαγῆς[6ηἔκδ., σ.167-8], τὴ νύχτα στὸ τρίπατο τῆς Βούρμπιανης [σ.302-5], τὸ Μάνκοβετς[σ.379· 384], τὸν Ἄρχοντα Rado[σ. 413-8]), Λογοτεχνική-αἰσθητικὴ κριτική (βλ. τὸν ὁρισμό τῆς Νέας Γραφῆς, σ. 270-3), ἤ ἰδεολογικό μανιφέστο τῆς ἐγωτικῆς (νιτσεϊκῆς-στιρνερικῆς) ἀναρχίας; (Βλ. λ.χ. τὴν Ἀπολογία τοῦ κυνικοῦ[σ.232-6];..) Ἤ, τί εἶναι τὸ Κατηγορῶ; Βιβλίο ὀργῆς, κριτικῆς τοῦ σάπιου, τοῦ νόθου, χάραξη προσωπικῆς κοσμοθεωρίας, ἤ, συνάμα βιβλίο μιᾶς Νέας "θρησκείας", μιὰ καθαρὴ Ποίησηἰδεῶν; Καὶ τὸ οὐσιαστικό "κύκνειο ἆσμα" τῆς Οὐλάν Μπατόρ;.. Λογοτεχνία, αὐτοβιογραφία, ἤ μαζί ἀμείλικτη κριτικὴ τοῦ Κατεστημένου (λέξη ποὺ πρωτογράφει ὁ Ῥένος, ἤδη τὸ 1944· βλ. καὶ τὴν 3ηἔκδ. τοῦ Λεξικοῦ Μπαμπινιώτη);..

Μ' ἄλλα λόγια, δέν εἶν' εὔκολο νὰ χωρέσῃ προκρούστεια στὶς συνήθεις κατηγοριοποιήσεις... (Ὁ Ἄγγλος ἐπιφυλλιδογράφος Ἔντυ Ντάκουωρθ τὸν εἶχε χαρακτηρίσει ὡς τόν "μεγαλύτερο ζῶντα λιβελλογράφο"!.. -Εἶχε ἐπικριθῆ καὶ ὁ ἴδιος καὶ τὸ γνώριζε ἀπὸ πρῶτο χέρι!) Γιατὶ ὁ Ῥ. εἶν' ὅ λ α τὰ παραπάνω, γιατὶ ποτέ του δέν θέλησε ἤ δέν μπόρεσε νὰ εἶναι κάτι λιγώτερο ἀπ' τὸ σύνολο τοῦ ἑαυτοῦ του... Ἔτσι, ὅταν λ.χ. ἔκανε κριτική, δὲν ἀπέφευγε τὴν Ποίηση, σὰν ἀντιπροβολὴ τοῦ Καλοῦ στὸ Μέτριο ἤ τὸ Κακό. Γι' αὐτό κατεξοχήν ἀγαποῦσε καὶ πρόβαλε τὸ στίχο τοῦ Ἐλύτη: "Ὅπου καὶ νὰ σᾶς βρίσκῃ τὸ Κακό, ἀδελφοί,/ ὅπου καὶ νὰ θολώνῃ ὁ νοῦς σας,/ μνημονεύετε Διονύσιο Σολωμό/ καὶ μνημονεύετε Ἀλέξανδρο Παπαδιαμάντη!" Καὶ διόλου τυχαῖο ποὺ τὸ στίχο ἀκριβῶς αὐτόν διάλεξε, τὸ 1969, νὰ βάλῃ ἐπικεφαλῆς τῶν διηγημάτων τῆς Ἀνθολογίαςστὸν ἡμερήσιο Τύπο, ὥστε νὰ ὑπογραμμίζῃ ξεκάθαρα τοὺς στόχους του (εἰς πεῖσμα τῶν διαστρεβλωτῶν τῆς Ἀλήθειας, πιστῶν τότε ὑπηρετῶν τῆς σκοταδιστικῆς Χούντας)...

diorthoseisΜὰ κι ἀντίστροφα: μέσα στὰ διηγήματά του ἀσκοῦσε κάθε εἴδους, ἄμεση εἴτ' ἔμμεση κριτική. Κι αὐτή, ὄχι ἐσκεμμένα, παρ' αὐθόρμητα, γιατί δὲν μποροῦσε ἀλλιῶς -ἔτσι "ἀνάσαινε", ὅπως φαίνεται λ.χ., ἀνάγλυφα, στὰ Χειρόγραφα τοῦ Max Tod,ἑνὸς ἀπ' τὰ πιό "τραγικά" καὶ προφητικὰ αὐτοβιογραφικὰ κομμάτια του...

Δουλεύοντας πάνω στὰ τυπογραφικὰ δοκίμια τῆς ποιητικῆς Ἀνθολογίας.

Ἑπομένως, ἂν θέλῃ κάποιος νὰ φτάσῃ πράγματι στὸ μηχανοστάσιο τῆς Δημιουργικῆς τοῦ Ῥ., πρέπει ν' ἀπαλλαγῇ ἀπ' τὰ κάθε λογῆς σχήματα τῶν "γραμματολόγων", εἰδάλλως λίγα θὰ καταλάβῃ, κι ἀκόμα λιγώτερα θὰ μπορέσῃ νὰ ἐκτιμήσῃ...

Ἴσως νὰ μή βοηθοῦσαν κἄν "παραλληλισμοί" τοῦ ὕφους ἤ τῆς θεματολογίας τοῦ Ῥένου μὲ σύγχρονους ἤ καὶ παλιότερους "ὁμότεχνούς" του (ὅπως λ.χ. ὁ συνήθης μὲ τὸν Μπόρχες), ἤ ἀκόμα καὶ μ' ὡμολογημένες ἐπιδράσεις του (:Νίτσε, Ντοστογέβσκι), γιατί ἡ ὅποια ἐπίδραση εἶναι στὴ σκέψη καὶ σὲ τόνους, ἀλλ' ὄχι στὸ εἶδος γραφῆς... Μὰ καὶ γενικώτερα, καμμιά στάση ζωῆς ἤ ἰδεολογία "ἄλλου" δέν τὸν ἐκφράζει ταυτοτικά.

Ἤδη στὴν Πυραμίδα 67ἔχει χαράξει τὰ προσωπικά του μονοπάτια, ἐντελῶς ἀπομακρυσμένα ἀπό "συνάφειες" μὲ τὶς συνοδοιποριακὲς ἀφέλειες τῆς ἐποχῆς του, ἤ τολστοϊστικά "πιστεύω" ἐμφυτευμένα ἀπ' τὸν Ἡρακλῆ στὴ ροὴ τοῦ κειμένου... Καὶ θάταν λάθος, αὐτὴ ἡ γραμμή του, παρ' ὅποιες ἐπιδράσεις, νὰ χαρακτηριστῇ "νιτσεϊκή"... Γιατί, ὁπωσδήποτε, βαθιά ἐπηρεασμένος ἀπ' τὴ μαγική ποίηση, τὴ μοναδική δύναμη τῆς κριτικῆς σκέψης καὶ τὸν ἔρωτα τοῦ μεγάλου Γερμανοῦ γιὰ τοὺς Προσωκρατικούς, ὁ Ῥ. δυσφοροῦσε πάντα γιὰ τόν "προφητικό" τόνο καὶ τά "κηρύγματα" περί "Ὑπερανθρώπου"... Ἔτσι, μετὰ τὴν Πυραμίδα, βρίσκει τοὺς δικούς του ρυθμούς, κατεξοχὴν μέσῳ τῆς γενικῆς πολεμικῆς του...

Ἔπειτ' ἀπὸ κάποια γενναῖα κριτικὰ βήματα εὐρύτερης ἀποδοχῆς, μέσῳ τοῦ Ἀποστολιδικοῦ ὀργάνου, τῶν Νέων Ἑλληνικῶντοῦ 1952, ὁ Ῥένος "γκρεμίζει" πρῶτα τὴν προσωπική του ζωή κι ἀπελευθερώνει τὸ δημιουργικό του ἑαυτό στὸν καθαυτό λογοτεχνικό χῶρο, ξεκινῶντας ἕνα ἐντελῶς πρωτότυπο "αὐτοβιογραφικό μυθιστόρημα", ποὺ τελικά, ἀνικανοποίητος ὅπως ἦταν "δέν τοῦ βγαίνει", καὶ τὸ σπάει σὲ μικρότερες ἑνότητες, "χτισμένες" πάνω στὸν ἴδιο βασικό καμβά, μ' ἑνιαία ὀνοματολογία καὶ κεντρικό ἥρωα τὸν MaxTod(=Μέγας Θάνατος) -δηλαδή τὸν ἑαυτό του καὶ τὴν αὐτοκτονική του "μοῖρα"...Αὐτὸ τὸ κείμενο, τὸ πιό χαρακτηριστικὸ μιᾶς ἐποχῆς του, δέν τό "τέλειωσε" πράγματι ποτέ...Ἔμεινε ὅμως σὲ κομμάτια τῶν δυό πρώτων του συλλογῶν (Ἱστορίες ἀπὸ τὶς Νότιες ἀκτέςκαὶ Ὁ γρασσαδόρος καὶ τὰ χειρόγραφα τοῦ Max Tod), καὶ σ' ὡρισμένα σχεδιάσματα τοῦ Ἀρχείου του...

bretakosΣτὴν οὐσία, ἀποπειράθηκε, παραταῦτα, μὲ διαφορετικούς ὅρους καὶ συνθῆκες, νὰ τὸ ξαναπιάσῃ δυό φορές: Μὲ τό ζεῦγμα Ἄλλη Ἱστορία- Ἀνθύλη, τὶς ἀρχές τῆς δεκαετίας τοῦ '70, καὶ τέλος μὲ τὴν Οὐλάν Μπατόρ...Στὴν τελευταία ξεκαθαρίζει ἀπὸ θέση ἰσχύος πιὰ τὴ στάση του στὸν κόσμο. Χωρίς ἀμφιβολίες καὶ μέ "χαμόγελο", δίχως πίκρα..

 

Μὲ τὸν πατέρα του, τὸν Ἡρακλῆ,
καὶ τὸ Νικηφόρο Βρεττάκο στ’ ἀριστερά.

Γιὰ νὰ μπῇ κανεὶς στὸν ποιητικό-δημιουργικὸ καὶ φιλοσοφικὸ κόσμο τοῦ Ῥένου θάπρεπε νὰ ξεκινήσῃ ἀπ' τόν "ἁπλούστερο" κι ἄμεσο λόγο τῆς Πυραμίδας 67, νὰ συνεχίσῃ μὲ τὶς Ἱστορίες ἀπ' τὶς Νότιες ἀκτές, καὶ νὰ μήν ἀναβάλλῃ πολὺ τὸ διάβασμα τῆς Οὐλάν Μπατόρ... Παράλληλα, τοὺς κρισιμώτερους ἄξονες τῆς σκέψης του περιέχουν τὰ δύο "εὐαγγέλια" Παιδείας καὶ Κριτικῆς: Ἡ Κριτικὴ τοῦ Μεταπολέμουκαὶ τὸ Κατηγορῶ... Τ' ἄλλα μὲ τὴ σειρά, ἀνάλογα μὲ τὸ βαθμὸ πνευματικῆς "συγγένειας"...

< Σελίδα 1 - Σελίδα 3 >

Σελίδα 2 >

Ὁ Ῥένος Ἀποστολίδης (ἤ, ἁπλᾶ: Ῥένος, καθὼς ὑπέγραφε στὰ περισσότερα βιβλία του) ὑπολόγιζε τὴ γραφή του σέ "χιλιόμετρα", ποὺ εἶχε, κατὰ τὴ δική του ἔκφραση, "διανύσει", μὲ τὸ μολύβι, τὸ στυλό, ἢ τὴ γραφομηχανή (ὣς τὸ Παρίσι, ἔλεγε)! Στὸ ἐκδεδομένο κι ἀνέκδοτο ἔργο του περιλαμβάνονται:

1) Εἰκοσιεφτά τόμοι λογοτεχνίας (ποίηση καί, κυριώτατα, πεζογραφία), κριτικῆς καὶ δοκιμίου·
2) δυό τοὐλάχιστον περιοδικά, ποὺ τάγραφε σχεδόν μόνος του (Τὰ Νέα Ἑλληνικά, πρωτίστως, τὰ Τετράμηνα 1-18, κατόπιν, καὶ πλῆθος κατὰ καιροὺς συνεργασίες σ' ἔντυπα ἤ στῆλες ἐφημερίδων, ἀπ' τὰ Φτερὰ τοῦ Πελαργοῦ στὸν Ἐμφύλιο (Ἄνοιξη τοῦ '49), τὸ Κριτήριο ἀργότερα, καὶ τὴν ἐπὶ σειρὰ ἐτῶν σταθερὴ ἀρθρογραφία, ἐνυπόγραφη εἴτε μή, στὴν Ἐλευθερία (1957-67), τὶς Εἰκόνες (1957), τὴν Ἐπιλογή (1958), ἤ τὴν Προοπτική (1961-3), καὶ μεταδικτατορικὰ σ' ὅποιο ἔντυπο δεχόταν νὰ δημοσιεύῃ κείμενά του, τηρῶντας μόνο τοὺς ἀπόλυτους ὅρους του: νάναι πρῶτα, χωρὶς κανένα σχόλιο ἤ ἐπίτιτλο, καὶ νὰ κάνῃ ὁ ἴδιος τὶς διορθώσεις!
3) ἡ ἑπτάτομη Ἀνθολογία τῆς Νεοελληνικῆς Γραμματείας (3 τόμοι Ποίηση, 4 Διήγημα), συνέχεια τοῦ ξεκινημένου ἤδη ἀπ' τὴ δεκαετία τοῦ '20 ἀνθολογικοῦ ἔργου τοῦ πατέρα του.
4) ἡ μετάφραση καὶ σχολιασμός, σὲ συνεργασία μὲ τοὺς γιούς του Ἧρκο καὶ Στάντη τοῦ κλασσικοῦ ἱστορικοῦ ἔργου τοῦ Γερμανοῦ ἱστορικοῦ J. G. Droysen, Ἱστορία τοῦ Ἑλληνισμοῦ (Μέγας Ἀλέξανδρος-Διάδοχοι-Ἐπίγονοι).
5) ἡ κριτική-σχολιασμένη ἔκδοση τῶν ἁπάντων τοῦ Καβάφη -καρπὸς τῆς φιλολογικῆς "τριάδας", ὅπου δύσκολα θὰ μποροῦσε κανεὶς νὰ ξεχωρίσῃ τὴ συμβολὴ ἑνὸς ἑκάστου...
6) καί, τέλος, τὸ χειρόγραφο/δακτυλογραφημένο Ἀρχεῖο του, μὲ πάνω ἀπὸ 40000 σελίδες σὲ 132 χοντροὺς τόμους, κ' ὑλικὸ ἀπ' τὸ 1944 (συμπεριλαμβανομένου καὶ κάποιου παλιότερου τοῦ πατέρα του) ὣς τὴν τελευταία βδομάδα τῆς ζωῆς του (θησαυρός κυριολεκτικός, μ' ἀλληλογραφία, μεταξὺ ἄλλων, μὲ τούς: Ἰ. Μ. Παναγιωτόπουλο, Γ. Ρίτσο, Ὀδ. Ἐλύτη, Ν. Βρεττᾶκο, Τ. Παπατζώνη, Π. Κανελλόπουλο, Μ. Ἀναγνωστάκη, Ἀ. Κοτζιᾶ, Ν. Καροῦζο, Ν. Φωκᾶ, Κ. Δημουλᾶ, Ἀ. Ἀργυρίου, Ἰ. Καμπανέλλη, Λ. Κύρκο, Δ. Χατζῆ, Μ. Κατσαρό, Ν. Κάσδαγλη, Π. Τακόπουλο, Φ. Μπαρλᾶ κ.ἄ.), σκέψεις, ἀνέκδοτα ἢ ἡμιτελῆ διηγήματα - πλήρης εἰκόνα τῶν "χειρισμῶν" του σὲ κάθε ζήτημα ποὺ κατὰ καιρούς τὸν ἀπασχόλησε, καὶ μαζὶ κρίσεις γιὰ τὸ πνευματικο-πολιτικὸ γίγνεσθαι τοῦ Τόπου). Ἐνδεικτικά, ἀπ' τὸ Ἀρχεῖο ἀξίζει ν' ἀναφερθοῦν:

α) τὸ τεράστιο ὑλικὸ γιὰ τοὺς Προσωκρατικούς, κ' εἰδικώτερα γιὰ τὸν Ἡράκλειτο (μέρος του σπασματικὰ δημοσιευμένο σὲ περιοδικά)

β) ἡ λεπτομερὴς ἐξιστόρησή του γιὰ τὴν περίφημη "Εἰσβολή", τὸ 1964, στὸ Κυνοβούλιο (:πλῆρες ἀρχεῖο τῶν ἐντύπων τῆς ἐποχῆς, μὲ σχόλια τοῦ Ῥένου γιὰ ὅλες τὶς ψευδολογίες, κ.λ.)

γ) τὰ ντοκουμέντα γιὰ τὴν ὑπόθεση τῶν "Τεταρταυγουστιανῶν" (Κ. Πλεύρη, Δενδρινοῦ κ.ἄ.) καὶ τῶν μηνύσεών τους, ποὺ ἐκδικάζονταν ἐν μέσῳ Δικτατορίας, μὲ τοὺς βασικοὺς μάρτυρες ὑπεράσπισης τοῦ Ῥ. ν' ἀποφεύγουν νὰ παρουσιαστοῦν στὸ δικαστήριο, περιδεεῖς γιὰ τὶς συνέπειες

δ) ἡ περίφημη ὑπόθεση τῆς Ἀνθολογίας Διηγήματος (τοῦ Ἡρακλῆ τότε) στὸν ἡμερήσιο Τύπο τὰ Σαββατοκύριακα, ποὺ ἐπέσυρε τὴν μῆνι τῶν "σκληρῶν" τῆς Χούντας Παττακοῦ, Λαδᾶ, Κ. Παπαδόπουλου, καταλήγοντας σὲ κατάσχεση τῶν φύλλων 1960-1τῆς Ἀπογευματινῆς, λόγῳ τῆς δημοσίευσης ἀκριβῶς τῆς νουβέλλας τοῦ Ῥένου Ὁ Α2 (μὲ τόν "ἐκδότη" Χ. Λαμπράκη νὰ ρίχνῃ καὶ λάδι στὴ φωτιά, σὲ μυστικὲς συνεννοήσεις μὲ τοὺς Ἀπριλιανούς!)

Ὁ Ῥένος τη δεκαετία του '60.

ε) τὸ ὑλικὸ γιὰ τὴν Ἀξιολογία, μιὰ αὐστηρὰ ἀξιολογικὴ ἱστόρηση τῆς Νεοελληνικῆς Λογοτεχνίας, κατ' ἀλφαβητικὴ σειρά
στ) ἡ ἀρχινισμένη μελέτη του γιὰ τὴν ποιητικὴ τοῦ Σολωμοῦ, μὲ ἀναλυτικὸ σχολιασμὸ ποιημάτων (ἔργο ξεκινημένο τὰ δυὸ τελευταῖα χρόνια τῆς ζωῆς του) κ.ἄ.

Σελίδα 2 >

Υποκατηγορίες

Ἐκδόσεις "ΤΑ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ"

Ἧρκος καὶ Στάντης Ρ. Ἀποστολίδης

E-MAIL: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

Διεύθυνση:

Φειδίου 19, Χολαργός,
155 62.

Τηλ: +30 210 6515454,
+30 210 6547051, +30 210 6543465


Κινητά: 6945 431104, 6970 490377

renos_monogramma